opis herbu gminy
Herb gminy został wprowadzony do polskiego ustroju heraldycznego na mocy ustawy o samorządzie terytorialnym z 8 III 1990 r. Wcześniej taki rodzaj znaku herbowego nie występował, używały go natomiast miasta, kontynuujące ten zwyczaj jeszcze z czasów średniowiecza. Podobnie jak w przypadku wszystkich innych gmin wiejskich brak właściwej dla nich tradycji heraldycznej zmusza do zaprojektowania herbu gminy Leśna Podlaska (woj. Bialskopodlaskie) od samego początku. Należy zaznaczyć, że będzie on znakiem całej gminy jako jednostki administracyjno-samorządowej, a nie jej poszczególnej miejscowości, w tym także wsi Leśna Podlaska będącej siedzibą władz gminnych.
Utworzenie nowego herbu wymaga zaprojektowania jego godła (to wszystko co znajduje się w polu tarczy herbowej) oraz barw. Częstym sposobem postępowania w takim przypadku jest wykorzystanie tradycji heraldycznej, która wykształciła się w związku z historią miast położonych na terenie dzisiejszej gminy. Do gminy Leśna Podlaska należą miejscowości, które w przeszłości były wsiami i taki status zachowały do dzisiaj. Nie należy więc z ich dziejami łączyć własnych znaków herbowych ponieważ w dawnej Polsce posługiwały się nimi miasta. Wyjątkiem jest tutaj Leśna Podlaska, która w XVIII w. przez kilka dziesięcioleci utrzymywała status miasta. Trudno jednak powiedzieć czy powstały wówczas jakieś początki własnego herbu gdyż nie są znane żadne świadectwa jego istnienia. Mamy tu na myśli brak śladów używania pieczęci miejskiej, której wyobrażenie z reguły stawało się znakiem herbowym. Krótki okres „miejskości” w dziejach Leśnej może raczej wskazywać na to, że nie powstały wówczas dogodne warunki do posługiwania się własnym herbem. W rezultacie wszystkie miejscowości z obszaru gminy pozbawione są wcześniejszej tradycji heraldycznej, która byłaby tworzywem dla obecnie kresowego herbu.
Dobrze jest jeżeli nowo tworzony herb będzie wyrażać treści, w których znajdą odbicie charakterystyczne cechy gminy. Można ich poszukiwać w faktach społecznych, kulturowych, gospodarczych i politycznych, które miały miejsce w przeszłości lub są obecne w dzisiejszych realiach. Można ich też poszukiwać w krajobrazie naturalnym gminy. Obszar dzisiejszej gminy Leśna Podlaska ma bogatą w różnorodne fakty historię, dlatego też do niej należy przede wszystkim odwoływać się przy tworzeniu znaku herbowego. Fakty te niewątpliwie są obecne w świadomości historycznej mieszkańców gminy, zatem wyrastający z jej przeszłości herb będzie wyrazem a jednocześnie narzędziem kształtowania poczucia własnej tożsamości i lokalnego patriotyzmu.
Ważne wydarzenia w dziejach gminy są przede wszystkim związane z historią wsi Leśna Podlaska będącej dziś nieprzypadkowo siedzibą władz gminnych. Miejscowość ta położona we wschodniej części Podlasia na pograniczu Mazowsza i Litwy już w średniowieczu spełniała ważną rolę militarną i obronną o czym przekonują pozostałości po dawnych fortyfikacjach zwanych Wałami Leśniańskimi, Okopami Krzyżackimi lub Osiedlem Jaćwingowskim.[1] Niestety nie są bliżej znane dzieje Leśnej (tak była nazywana do początku XX w.) do połowy XVII w., dopiero od tego czasu mamy o niej znacznie więcej informacji. Była ona wówczas własnością Adama Franciszka Warszyckiego, wojewodzica mazowieckiego, po którym odziedziczył ją Paweł Kazimierz Michałowski, skarbnik orszański.[2] Decydujący wpływ na losy wsi miało pojawienie się w 1683 r. cudownego obrazu Matki Boskiej. Zapewne w związku z tymi wydarzeniami Michałowski ufundował niewielki drewniany kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Św. Apostołów Piotra i Pawła oraz rozpoczął starania o utworzenie w Leśnej parafii, która została erygowana w 1695 r. Jako uposażenie nadał temu kościołowi w 1688 r. swoje dobra w Leśnej i Klukowszczyźnie[3]. Wieść o obrazie Matki Boskiej, oficjalnie uznanym za cudowny przez biskupa łuckiego Franciszka Prażmowskiego dekretem z 24 XI 1700r,[4] szybko rozsławiła Leśną czyniąc zeń często odwiedzany przez pielgrzymów ośrodek kultu religijnego. Utworzenie parafii oraz powstanie sanktuarium maryjnego wpłynęło na szybki materialny, społeczny i kulturalny rozwój Leśnej. W drugim dziesięcioleciu XVIII w. jej rosnące znaczenie zostało wzmocnione próbą lokowania miasta. Prawa miejskie otrzymała Leśna dokumentem wystawionym przez króla Augusta II w 1713 r. Drugim przywilejem wystawionym przed 1723 r. król zezwolił miastu „ wiecznymi czasy” na targi trzy dni w tygodniu: poniedziałki, środy i piątki.[5] Mało dotychczas wiadomo o dziejach tej lokacji, można jednak sądzić, że przynajmniej przez pół wieku Leśna kształtowała swój miejski charakter. W źródłach jest ona nazywana miastem, jej mieszkańcy określani są mianem mieszczan, a co najważniejsze powstały w niej organy samorządu miejskiego: rada i burmistrz.[6] Miasto położone na szlaku handlowym między Polską a Litwą musiało też nieźle prosperować ekonomicznie. Liczba cotygodniowych dni targowych świadczy o dużym znaczeniu handlu w jego rozwoju. Świadectwem zamożności miasta jest powstały w tym czasie nowy, architektonicznie okazały kościół. Okres miejskiej historii Leśnej nie był długi. Pod koniec XVIII w. następuje z bliżej nie znanych powodów nagłe załamanie jej rozwoju. W latach osiemdziesiątych zanikły instytucje miejskie, z powrotem jest ona nazywana wsią.
Jednak okres ten wywarł duży wpływ na dalsze losy miejscowości, a zwłaszcza na jej znaczenie jako ośrodka administracyjnego. W okresie rozbiorów Leśna była gminą, natomiast w okresie międzywojennym należała ona do gminy Witulin, której siedziba znajdowała się w Leśnej Podlaskiej.[7] Po reformie administracyjnej w 1975 r. stała się ona znowu siedzibą urzędu gminy.
Duży wpływ na rozwój miasta, jak również sanktuarium leśniańskiego wywarli paulini. W początkach XVIII w. Leśna stała się atrakcyjnym miejscem dla pracy duszpasterskiej, którą zamierzały na tym terenie prowadzić różne zakony. Starania o założenie tutaj klasztoru i wzięcie w opiekę sanktuarium leśniańskiego czynią w tym czasie paulini, pijarzy i reformaci.Ostatecznie dzięki poparciu Ludwika Konstantego Pocieja, hetmana wielkiego litewskiego w Leśnej zostali osadzeni paulini. Po utworzeniu parafii leśnianskiej prawo koalicji, czyli wybierania i przedstawiania biskupowi kandydata na probostwo i związane z nim beneficium, pozostawało w rodzinie Michałowskich. W 1727 r. Władysław Michałowski zrzekł się kolatorstwa i prawa patronatu, kościoła i parafii z uposażeniem na rzecz oo. Paulinów. Decyzję tę, dzięki usilnym staraniom o. Konstantego Moszyńskiego, prowincjała paulinów, potwierdziła w tym samym roku kapituła nowego kościoła. Postanowienia te ostatecznie zaaprobował biskup łucki Stefan Bogusław Rupniewski, który 26 IX 1727 r. wydał dekret inkorporacji parafii leśniańskiej zakonowi paulinów.[8]
Odtąd dzieje Leśnej i sanktuarium leśniańskiego związane są z zakonem paulinów, którzy nieprzerwanie przez blisko półtora stulecia mieli w niej swój klasztor. Dopiero restrykcje władz rosyjskich po powstaniu styczniowym, w które byli tez zaangażowani paulini z Leśnej położyły jej kres. W 1864 r. klasztor został skasowany.[9] Niedługo potem antypolska polityka caratu dotknęła też sanktuarium z cudownym obrazem Matki Boskiej. W 1875 r. parafia katolicka w Leśnej została zlikwidowana a kościół został zamieniony na prawosławną cerkiew. W rękach rosyjskich Leśna pozostawała do 1915 r., gdy tereny te zostały zajęte przez Niemców. Po zakończeniu I wojny światowej powrócili do niej paulini, którym zostało powierzone prowadzenie na nowo erygowanej 1 VI 1919 r. parafii. Związani są oni z Leśna do dnia dzisiejszego.
Dotychczas mało wiadomo o dziejach tego klasztoru, w tym także o jego kontaktach ze światem zewnętrznym, ale bez wątpienia jego rola w życiu lokalnej społeczności była duża w samym zakresie i znacząca swą rangą. Paulini leśniańscy swą działalnością duszpasterską, kulturalną, a w okresie zaborów także polityczną, na trwałe zapisali się w dziejach bliższego i dalszego sąsiedztwa. Ich obecność od początku XVIII w., chociaż przerwana na okres pół wieku, jest zapisem ciągłości historycznej tego regionu, który w dużej części pokrywa się z obszarem gminy Leśna Podlaska.
Uzasadnione wydaje się więc aby obecnie tworzony herb w swej treści nawiązywał do miejsca i roli klasztoru paulinów w historii i dniu dzisiejszym gminy. Odniesienie to można najlepiej uzyskać przez odwołanie się do godła zakonu paulinów, które swym wyobrażeniem i symboliką nawiązuje do opowieści o życiu św. Pawła Pustelnika, patrona zakonu. Przedstawia ono palmę, nad którą unosi się kruk z chlebem w dziobie, zaś o jej pień wspięte są dwa lwy.[10] Palma symbolizuje tu pustynię, na której samotnie przebywał św. Paweł, lwy mówią nam o jego przyjaźni z królem zwierząt, a kruk z chlebem był żywicielem pustelnika.[11]
Nie byłoby zasadne powtarzanie w herbie gminy całego znaku zakonu paulinów, zgodnie z zasadami tworzenia herbów wykorzystano tylko jeden z przedmiotów tego przedstawienia, a mianowicie kruka z chlebem w dziobie. Wydaje się, że w legendzie o św. Pawle Eremicie jego znaczenie jest szczególne ważne, przynosząc pożywienie pustelnikowi staje się symbolem życia. W symbolice chrześcijańskiej kruk często występuje w roli narzędzia opatrzności dostarczającego pożywienia świętym pustelnikom. Pierwszy raz poznajemy go w tej roli w starotestamentowej historii proroka Eliasza, później w opowieściach o życiu naszego św. Pawła Pustelnika i św. Mainarda, pustelnika z Ciemnego Boru. Podobny motyw występuje w legendzie o św. Benedykcie.[12] Wydaje się, że symbolika kruka jako dostarczyciela pożywienia może znaleźć swoje własne, aktualne odczytanie w społecznościach rolniczych, jako producentów żywności, do których zalicz się też gmina leśniańska. Nie bez znaczenia w jego przyjęciu do znaku herbowego jest fakt, że występuje on w tradycji ikonograficznej polskiej heraldyki (herby rycerski Korwin i Ślepowron),a więc nie jest to motyw dla niej obcy.
Miejscowość i gmina Leśna Podlaska są przede wszystkim kojarzone z sanktuarium maryjnym, gdzie jest przechowywany cudowny obraz Matki Boskiej Leśniańskiej. Jego początki sięgają 1683 r., gdy- według spisanej współcześnie relacji- dwóch małych pastuchów ujrzało na gruszy kamienny wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem. Od tego czasu obraz ten stał się przedmiotem głębokiej czci wiernych z całego Podlasia, a miejsce cudownego zjawienia stało się ośrodkiem kultu, do którego przybywali liczni pielgrzymi.[13]
Wydaje się zupełnie zrozumiałe, że fakt istnienia sanktuarium maryjnego, które rozsławia Leśną Podlaską powinien znaleźć swoje odniesienie w herbie gminy. Problemem do rozwiązania pozostaje znalezienie odpowiedniego motywu ikonograficznego, który będzie przekazywał związane z tym treści. Z uwagi na szacunek dla osoby Matki Bożej nie należy używać jej motywu do przedstawiania herbowego, które z natury rzeczy jest znakiem o dość szerokim obszarze zastosowania i to z reguły pozareligijnego. Zapewne z tego też powodu motyw ten nie pojawia się w tradycji polskiej heraldyki „ świeckiej” ( tj. ziemskiej, miejskiej, rycerskiej).
Zewnętrznym przejawem powstania i rozwoju sanktuarium były starania o wybudowanie odpowiedniej świątyni, w której godne miejsca znalazłyby cudowny obraz. Można zaproponować aby w herbie gminy znalazł się odpowiedni motyw, który symbolizuje samo sanktuarium leśniańskie, a ściślej mówiąc kościół, w którym ono się znajduje. Jak już wspomniano Paweł K. Michałowski, dziedzic Leśnej ufundował niewielki drewniany kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Św. Apostołów Piotra i Pawła, gdzie został umieszczony obraz. Wkrótce okazało, że kościół ten przestał wystarczać na potrzeby wiernych i wymagał przebudowy. Podjął ją pierwszy proboszcz Leśnej ks. Paweł Konstanty Janicki, który jeszcze przed 1715r. rozpoczął budowę nowej murowanej kaplicy. Po jego śmierci dokończył ją proboszcz, kanonik łucki ks. Andzrzej Fabiński. Kaplica ta pod wezwaniem NMP i św. Piotra i Pawła, zachowana w nieznacznie zmienionym kształcie do dziś, stała się nowym miejscem przechowywania obrazu. Jednak dla licznie napływających pielgrzymów i ta świątynia okazała się za mała. Po kilku latach rozpoczęto prace nad budową nowego, obszernego kościoła. Z braku funduszów zostały one przerwane i dopiero paulini przystąpili w 1731 r. do ponownej budowy według zmienionego projektu. Została ona ostatecznie zakończona w 1752 r., a sześć lat później nowy kościół został konserwowany otrzymując tytuł Narodzenia NMP i św. Pawła i Piotra.[14]
Gdyby nie było innych powodów to ta świątynia, o charakterystycznej fasadzie kolumnowej, zasługiwałaby na uwagę już choćby z architektonicznego punktu widzenia. Należy ona do jednych z bardziej znanych zabytków późnobarokowego budownictwa sakralnego na Podlasiu.[15]
Charakterystyczne, że wszystkie kościoły sanktuarium w Leśnej Podlaskiej, obok tytułu NMP, miały też wezwanie św. Św. Piotra i Pawła apostołów. Do ich symboliki można się odwołać poszukując motywu ikonograficznego dla wyrażania obecności leśniańskiego ośrodka kultu w dziejach gminy. W sztuce chrześcijańskiej tradycyjnym atrybutem św. Piotra są klucze,[16] dlatego też można zaproponować wykorzystanie tego przedmiotu w herbie. Św. Paweł, podobnie jak wielu innych męczenników, przedstawiany jest z mieczem. Gdy w przedstawieniach św. Pawła występują dwa miecze, jeden z nich oznacz męczeńską śmierć apostoła, drugi natomiast symbolizuje siłę jego wiary i przepowiadanie Bożego słowa.[17] Miecz i klucz w herbie gminy Leśna Podlaska nawiązują do postaci świętych, pod których wezwaniem jest leśniański kościół.
W rezultacie można zaproponować, aby w godle herbu były umieszczone trzy przedmioty: klucz, miecz i kruk z chlebem w dziobie. Ich rozmieszczenie zostało tak zaplanowane aby odpowiadały one określonym sferom symbolicznego znaczenia, a ponadto zgodnie ze sztuką heraldyki dobrze wypełniały pole tarczy. Wychodząc z tych założeń klucz i miecz powinny być ze sobą połączone ponieważ należą do tego samego obszaru znaczeniowego. Połączenie to można uzyskać przez ich skrzyżowanie. Kruk, zwrócony w prawą stronę heraldyczną ( w lewo od patrzącego) będzie umieszczony nad skrzyżowanym kluczem i mieczem.
Barwy jakie proponuje przyjąć dla tego herbu należą do podstawowej kolorystyki heraldycznej. Dla pola tarczy proponujemy przyjąć barwę czerwoną lub błękitną ( niebieską) ponieważ tradycyjnie w polskiej heraldyce miejskiej, do której nawiązują herby gmin, w tym miejscu z reguły były stosowane te dwa kolory. Klucz będzie złoty (żółty), natomiast miecz srebrny (biały) z czarną rękojeścią. Kruk ma barwę czarną, a chleb złotą (żółtą).
Tak zaplanowany herb w języku heraldyki należy opisywać (blazonować): w polu czerwonym (lub błękitnym) skrzyżowany klucz złoty i miecz srebrny, nad którymi kruk czarny ze złotym chlebem w dziobie.
Opracował
dr Piotr Dymmel
